| ISTORIJA
Strateški položaj, posebno onaj geografski, između dveju važnih reka Sitnice i Ibra, je napravio da područje Mitrovice bude popularno od predistorije. Albanik (Monte Argentarum), bogat srebrom i olovom još iz antičkog razdoblja do srednjeg vijeka, zatim Trepča kao glavni izvor olova, pogodna klima, dobri uslovi za uzgajanje stoke, trgovina, itd. imali su uticaj na koncentrisanje stanovništva u ovom okruženju. Tako da ekonomski motivi za osnivanje naselja i koncentraciju stanovništva u ovoj regiji, pre svega, su bili stočarstvo, poljoprivreda, lov a kasnije rudarstvo, na početku razvijeno u skromnim merama da bi kasnije postalo jedan od vodećih uzroka rimskog prodora i slavenskih, turskih i sl. osvajanja ovih predela. Ovo područje, kao i drugi delovi Ilirskog poluotoka, je u antičko doba bilo naseljeno ilirima, odnosno plemenom dardana.
Na današnjem području Mitrovice su pronađeni neki tragovi zgrada, ilirska nekropolja, razni kipovi od glina i olova, jedan sarkofag, lik Terpsikore (Muze plesa, itd.). Ekonomski život u Dardaniji, odnosno u regiji Mitrovice je zasnovan prvenstveno na poljoprivredi. U I. veku n.e. Ilirik je bio pod rimskom vlašću. Mitrovica je u to vreme, mogla biti odmaralište ili kao stanica za obradu metala. U rimsko doba, nakon Ulpiane, drugo važno središte je bilo Municipium DD u blizini Soçane (Sočanice) nastanjen još u predistoriji. Na kraju IX. stoleća, područje Mitrovice, zajedno sa teritorijom Kosova, je pala pod vlast bugarske države Cara Simeona (897-927), a nakon pada ovog kraljevstva je vraćena pod vlašću Bizanta. 1185 albanske zemlje severnog Kosova su bile osvojene od strane srpske države pod vođstvom Nemanjića. Ovde počinje najteže razdoblje i tama za albansko stanovništvo. Srpski vladari su pretvorili ovo područje u političko, ekonomsko i crkveno središte, svoje države sprovodeći politiku asimiliranja nad albancima. U vreme vladavine cara Dušana, albanci su bili prisiljeni napustiti katolički obred da bi se orijentisali na slavensko pravoslavlje. Dolaskom slavena na ovim prostorima, toponomastična karta je radikalno promenila lice. Mnoga stara ilirsko-albanska imena su zamenjena sa novim slovenskim imenima.
U drugoj polovini XIX. stoleća Mitrovica je postala važno vojno, ekonomsko i komercijalne središte. U blizini Mitrovice, u selu Boletin, proizvodio se „kosovski“ mlinski kamen. Kao posljednja stanica železnice, Mitrovica je postala uvoznik i izvoznik. Uz kaldrmske kocke, otvorene su razne trgovine i zanatlijski dućani. Među najvažnijim objektima isticala se pilana porodice Dragaj.
Albansko stanovništvo u ovom okruženju je učestvovalo u ključnim događajima kao što su ratovi za oslobođenje tokom druge polovine XVII. stoljeća, u događajima razdoblja Tanzimata, tokom Nacinalnog Preporoda, razdoblja između dva svetska rata, tokom II SR i posebno tokom zadnje decenije u prošlom XX stoleću. U Albanskoj Prizrenskoj Ligi su prisustvovali Ali Draga, Mulla Iliazi i stotine vođa sa ovog prostora. U drugoj polovini IX. stoleća i prvih decenija XX. stoleća poznati su ratovi za slobodu albanskog stanovništva na ovom području, na čelu sa Isa Boletini. 1903 borci iz Bajgore, na čelu sa Jašar Boletini, Bejt Selaci, Shaban Jashari, itd, su vodili krvave pobune protiv turskih snaga da se suprotstavili postavljanju ruskog konzula, Shqerbina, koji je bio poznat kao Kanxhalloz kod ljudi u Mitrovici. On je bio ubijen od strane Ibrahima Popovci iz sela Suka, iz Gnjilana. 1906, Albanski Komitet, sa sedištem u Bitoli, je proširio svoje grane u svim albanskim područjima. Jedna od najjačih grana je bila u Mitrovici. Čelnici Mitrovice su organizirali Skupštinu Uroševca. Borci iz Mitrovice su oslobodili Novi Pazar (22. jula), Mitrovicu, Prištinu i marširali do Skopja (1912). Tako je krajem jula 1912 oslobođeno celo Kosovo. Nakon tri meseca, u novembru 1912, je započeo Prvi Balkanski Rat. Srbija je, podržana od Rusije, itd, uspela osvojiti Kosovo. Samo u Mitrovici, gde je imala poseban politički i ekonomski interes, dovodila je više vojnika nego što je bilo stanovnika.
Mnogi predstavnici ovog područja su sudelovali u podizanju nacionalne zastave u Vlori, kao što je Isa Boletini, Rexhep Mitrovica, Derviš Mitrovica, Hajdin Draga, Tafil Boletini. Rexhep Mitrovica je sudelovao u Kongresu Elbasana, a Isa Boletini je otputovao sa izaslanstvom u London da bi razgovarali o sudbini Kosova i Albanije. Nexhip Draga, je bio zastupnik u turskom parlamentu i, sa Hasan Prištinom, Ismail Qemali itd. se borio za pitanje autonomije Albanije i albanskog naroda. U godinama 1921-1924, drugi Mitrovčanin, Rexhep Mitrovica je bio prvi ministar, reformator obrazovanja u albans
koj vladi . U Boletinskoj kulli 1899 je otvorena prva škola na albanskom jeziku.
Godine 1908, iz ove okoline se isticala vrlo važna ličnost, Rexhep Remziu, koji je takođe otvorio školu na albanskom jeziku u gradu. Tokom Austro-Ugarske vladavine (1915-1918) ovde su otvorene neke škole, gde osim Rexhep Remzi Efendia, su se takođe isticali Hajra Hadži, Jusuf Rexha, Shaban Idrizi itd.
1.Maja 1918, još uvek nije bio završen I. Svetski Rat, ilegalno je formiran Odbor za Odbranu Kosova. Članovi ovog odbora su bili i nekoliko osoba iz ove okoline kao Tafil Boletini, Rexhep Mitrovica, Derviš Mitrovica i dr. Oni su se zajedno sa Hasanom Prištinom protivili politici Kraljevine SHS, obavestili međunarodne mehanizme u vezi nasilja i srpskog terora nad albancima. Albanska populacije nije uživala nikakva prava – pravo na upotrebu svog jezika, pravo na obrazovanje, razvijanje nacionalne kulture, itd. Mnogim porodicama je oduzeta imovina. U njihove zemlje i imovine su postavljeni kolonisti Srba i Crnogoraca. Mnoge porodice su bile prisiljene da napuste svoje domove i presele se sa zemlje svojih predaka u Tursku i drugde. Posebno su pretrpele obitelji , koje su imali članove ili pristaše pokreta otpora.
Godine 1931 železnica je produžena do Kraljeva. Izgrađen je put od 70 km koji povezuje Mitrovicu sa Peći. U tridesetim godinama, osim kamenoloma u Boletin, i pilane Dragaj, radila je i parna pilana Xhafer Deve, onda ciglana, električni mlin itd.. Dana 16.augusta 1938 kompanija Kopaonik Mines Ltd. je integrirana sa kompanijom Trepča Mines Ltd. Krajem 1938, je sagrađena u Zvečanu topionica olova. Prva peć topionice stavljena je u upotrebu 21. decembra 1939.
Jugoslavensko-Turska Konvencija,
koja je potpisana 11. jula 1938, predvidela je “masivnu deportaciju Albanaca, naročito iz sela okoline Mitrovice i samog grada. Među borcima koji se istaknuo u to doba, je bio Ramadan Doroci (Dan Doroci) iz Brabaniqa.
Dana 6. aprila 1941 Nemačka i Italija su napale Jugoslaviju. Jugoslavija je kapitulirala 17. aprila. Odmah je u Mitrovici stupio na pozornici Xhafer Deva, koji je formirao upravu sa bosanskim i alba
nskim službenicima, otvorio je škole na albanskom jeziku, formirao sudstvo, žandarmeriju i sl. Dok su se druga područja Kosova pripojila Albaniji, okrug Vučitrn, Mitrovica, Podujevo i Novi Pazar, zbog bogatih prirodnih resursa i strateške pozicije, su bili su uključeni u nemačkom području okupacije.
 Tokom Drugog Svetskog Rata, iz ove sredine su proizašli eminentne ličnosti, kao što su Xhafer Deva, Rexhep Mitrovica, Nexhip Deva, Muhamed Deda, Bedri Gjinaj, Xhelal Mitrovica i mnogi drugi. Prva dva su predsednici Druge Prizrenske Lige. Tokom 1943-44 Rexhep Mitrovica je bio premijer Albanije, a Xhafer Deva ministar unutrašnjih poslova. Dana 28 Novembra 1941, Mitrovica je obeležila 29. godišnjicu nezavisnosti Albanije. U to vreme četničke snage stalno napadaju severne granice Kosova, ugrožavajući albansko stanovništvo u selima Bistrica, Koshtova e Vllahisë, Ceraj, Selac, Kaçanoll itd. Za zaustavljanje tog zla, stotine i tisuća volontera otišlo je na zaštitu granice. U tom vremenu delovala je Albanska Nacionalna Liga, sa svojim prvim predsednikom Rexhep Mitrovica.
Iako nacionalisti kao Rexhep Mitrovica, Xhafer Deva, Bedri Gjinaj, Pajazit Boletini i drugi, su se borili i radili za ujedinjenje Mitrovice i drugih područja prefekture sa etničkom Albanijom, p
artizani
na čelu sa Ali Shukrijom u suradnji sa komunistima Srbije i Crne Gore, su pokušavali izvršavati istu politiku, kao i četnici – ponovno osvajanje Kosova kako bi terorizirali albansko stanovništvo. Dana 8. februara 1945 uspostavljena je Vojna Uprava. Okupacija Kosova od strane jugoslovenske vojske bila je povezana sa terorističkim akcijama, kaznenim operacijama, i sa masivnim masakrima nad albanskim stanovništvom. Protiv grupa Otpora, koje su vodile Ahmet Selaci, Ukshin Kovačica, Bislim Bajgora itd.., upotrebljene su nekoliko divizija Vojske Jugoslavije. Sem čelnika i članovi njihovih porodica su bili pogubljeni, i brutalno masakrirani hiljade drugih stanovnika. Mnogi su nacionalisti bili pogubljeni, mnogi drugi su bili zatočeni u zatvorima, dok su oni koji su uspeli pobeći, proveli ceo život u progonstvu u različitim zemljama sveta. U tom smislu, isto to je takođe pretrpela ONDSH/NDOA, čiji su članovi delovali u Mitrovici i okolini. Oni su se protivili uspostavljenju Vojne Uprave, ponovnoj okupaciji Kosova i odluci Centralnog Komiteta KPJ da se Kosovo priključi Srbiji, kao i klasifikaciji albanaca u „nacionalne man
jine”. Zatim obnova “džentlmenskog dogovora” postignut između Jugoslavije i Turske u 1938, za deportaciju Albanaca, negirajući kulturne tradicije, nacionalnu historiju, itd.. 1955-1956 navedeni organi državne bezbednosti, su stavili pod mučenje hiljade Albanaca na ovom prostoru, posebno u selima Bajgorske Shale.
1966 godine, nakon smenjivanja Ministra Unutrašnjih Poslova Jugoslavije, A. Rankovića, Albanci su uzeli malo daha. Oni su zahtevali svoja prava na obrazovanje, na kulturu, na zastavu do pregleda i promene političkog statusa Kosova. Više ogorčeni su bili Albanci Mitrovice, pogotovo rudari Trepča koji su radili noću i danju, a njihov znoj je koristio Beograd. Dana 27. novembra 1968, među hiljadama demostranata u Prištini, takođe je bilo studenata iz Mitrovice, koji su, uz državnu zastavu u svoje ruke, tražili Ustav, Samoopredeljenje, Republiku, Univerzitet. U razdoblju1974 -1981, Albanci u Mitrovici su preživljavali preporod . Međutim, politički ustavno-pravni status nije bio zadovoljavajući za njih
 Kao rezultat nezadovoljstva izbile su demonstracije marta 1981 u kojima su prisustvovali i građani Mitrovice: učenici, studenti, učitelji, radnici, rudari, poljoprivrednici, itd. U tim demonstracijama je ubijeno desetak civila, a nekoliko stotina i više bili je zatvoreno. Nakon događaja iz 1981, započela je divlja kampanja protiv Albanaca u celini. Početkom 1989, pod pretnjom oružja i glasanjem ljudi izvan parlamenta, Srbija je likvidirala autonomiju Kosova. Prvi koji su podigli svoj glas protiv ove odluke su bili rudari Starog Trga, koji su se sami zatvorili u podzemnim hodnicima rudnika (22-28 februara 1989) i tako senzibilisali međunarodno mnjenje za sve što se događalo na Kosovu.
Dana 2. jula 1990, skupština je proglasila “Republiku Kosovo”. U tom smeru su pridoneli i delegati iz Mitrovice. Godinu dana kasnije, 26. do 30. septembra 1991, kao i drugde na Kosovu, i u Mitrovici je bio organiziran referendum sa ciljem davanja Republici potrebnu legitimnost. Nakon opšteg štrajka 3. septembra, hiljade albanskih radnika su proterani sa svojih radnih mesta. Prisilno su se isterali iz školskih objekata i hiljade učenika, posebno učenici i nastavnici srednjih škola: Gimnazija “Frank Bardhi“, STŠ „Arhitekt Sinan”, SMŠ “Dr. Xheladin Deda“, SEŠ “Hasan Priština”. U tim školama je bilo stotine otrovanih učenika. Od 1992 do nakon rata učenje je organizirano uglavnom u privatnim objektima. Zbog iseljavanja Albanaca u nekoliko zapadnih zemalja u to vreme broj učenika je bio smanjen.
Tokom 80-ih i 90-ih godina u Mitrovici, kao i drugde na Kosovu, postajao je opšti duh protesta i neslaganja. Kao odgovor na nasilno ukidanje autonomije, na progon, zatvor, izbacivanja sa radnog mesta, trovanja, ubistva, itd, i u Mitrovici kao širom Kosova, se počeo organizirati politika miroljubivog otpora. Ogranak Demokratskog Saveza u Mitrovici, na čelu sa mudrim Latif Berishom, postao je važan faktor kohezije i držanja organizacionog kotača života u ovoj regiji u svim njegovim segmentima. Kasnije su formirane druge stranke (Parlamentarna Stranka, Albanska Republikanska Stranka, Stranka Nacionalnog Jedinstva, Hrišćansko-demokratska Stranka, itd.), koje su postale vrlo jaka ruka u pokretu za oslobođenje. Godine 1992 stvorena je koalicija opštinske vlade. Njezin predsednik je izabran Agim Hajrizi. Od drugih subjekta koji su bili institucionalne konture Mitrovice, vredno je spomenuti: Opštinski Odbor za Finansiranje, Opštinsko Veće za Obrazovanje, Savet za Zaštitu Prava i Sloboda, Komoru Lečnika, HDU “Majka Tereza”, Savez Nezavisnih Sindikata, Udruženje za Povratak Prognanika, Forum Albanskih Intelektualaca, Veće za Koordinaciju političkih i nepolitičkih subjekata, razna književna, kulturna i sportska udruženja.
Oslobodilački pokret u Mitrovici i okolini je uzeo zamaha u 1998. Akcije OVK su preduzete i u prethodnim godinama. Operativnoj zoni Shale su se pridružile snage stotine, hiljada boraca u borbi protiv srpske agresije. OVK u ovoj okolini je bila odlučujući faktor u daljnjem političkom delovanju. Dana 24. marta, kada su NATO snage počele napadati srpske vojne ciljeve, policijske, vojne i paravojne kaznene snage su masakrirali u početku dvojicu idejnih vođa: Agim Hajrizi i Latif Berisha, a zatim su ubijeni i mnogi drugi, spaljene kuće i kulturni objekti, itd. U roku od nekoliko dana ova mračna sila je spalila sva sela, centar grada i sve četvrti gde su Albanci živeli (centar, naselje Kërvesha, Bair, Ura e gjakut, Shipol itd.). Iz grada i sela bili su proterani svi Albanci. Tokom strašnog rata ubijeni su stotine ljudi, čak i žene, deca i starci, ili hiljade drugih bili proterani u Albaniju i u drugim zemljama. Nakon rata pronađeno je desetak masovnih grobnica. Još uvek se ne zna mnogo o sudbini nestalih. Odmah posle rata, albanski stanovnici su se vratili u mesta svojih predaka i počeli obnavljati svoje domove. Međutim, mnogim stanovnicima koji su živeli na severu, do danas još uvek im nije dopušten povratak. Danas su njihove kuće i stanove preuzeli Srbi. Neke školske zgrade, kao i Fakultet za Rudarstvo i Metalurgiju, Višu Tehničku Školu, Srednju Medicinsku Školu, OŠ “Nonda Bulka” i OŠ “Aziz Sulejmani“, sada se koriste samo od Srpskih i Crnogorskih učenika. Takođe u gradskoj bolnici se ne dozvoljava vršenje aktivnosti albanskih lečnika i ne mogu se lečiti albanski bolesnici.
|
